İsim tamlaması; aralarında anlamca ilgi bulunan, biri diğerini iyelik (sahiplik) yönünden bütünleyen, en az iki farklı isimden meydana gelmiş kelime grubu. İsim tamlamalarında birinci sözcük grubuna tamlayan, ikinci sözcük grubuna tamlanan denir. Aşağıdaki tabloda isim tamlamalarına çeşitli örnekler verilmiştir:
tamlayan | tamlanan | |
---|---|---|
1 | kumaş | boyası |
2 | Konya | Ovası |
3 | Ayşe'nin | kedisi |
4 | makarna fabrikasının | girişi |
5 | ecza dolabının | aynalı kapağı1 |
Belirtili isim tamlamalarında bir kavramın "kime"," kimin" ve "neye" ait olduğu belirtilir. Bu tür tamlamalarda hem tamlayan hem de tamlanan ek alır. Tamlayan -in ilgi ekini (tamlayan eki), tamlanan ise -i iyelik ekini alır:2
Tamlayanı bir zamir olan tamlamalar da belirtili isim tamlamasıdır:
Belirtisiz tamlamada tamlayan ek almaz, yani yalın haldedir; tamlanan ise -i iyelik ekini alır:3
Tamlanan isim ünlü ile bitiyorsa, iyelik eki arasına "s" yardımcı ünsüzü (kaynaştırma harfi) girer.
Tamlanan isim "su" sözcüğü ise kaynaştırma harfi "y"dir:
Cami, sanayi gibi bazı Arapça kökenli sözcükler tamlanan olarak kullanıldıklarında, aldıkları iyelik eki hem "-i" hem de "-si" şeklinde yazılabilir. Örneğin uçak sanayii ve uçak sanayisi kullanımlarının her ikisi de doğrudur.4 Aynı şekilde Beyazıt Camii ve Beyazıt Camisi kullanımlarının her ikisi de doğrudur.5
Belirtisiz isim tamlamalarının pek çoğu kalıplaşmış sözcük grubudur ve cümlede birleşik isim gibi görev alır:
Sınav saati sözcüklerini bağlayan -i olmadığında sınav ve saat sözcüklerinin anlam bağı yoktur.
Sarı yaprağı sözcüklerini birbirine bağlayan -ı harfi değildir. Harf olmadan da iki sözcük arasında anlam ilişkisi devam etmektedir.
İkiden fazla ismin anlam bütünlüğü oluşturacak şekilde bir araya gelmesiyle oluşturulan tamlamalardır:
Bazen hem tamlayan hem de tamlanan kendi içinde isim tamlamasıdır:
Bazen araya sıfat girebilir. Bu durumda genellikle sıfat alan sözcük sıfat tamlamasına dönüşür. Ancak sözcük grubunun tamamı isim tamlamasıdır; zira sıfat çıkarılsa dahi isim tamlaması olarak kalır:
Belirtili ve belirtisiz olma durumu öncelikle tamlayan ve tamlananın kendi içerisinde değerlendirilir. Daha sonra tamamının belirtili veya belirtisiz olduğuna bakılır.:
çocuğun ceketi, dolabın kapağı
ço<u>cuk</u> ceketi, do<u>lap</u> kapağı
Türkçede altın, cam, tahta gibi sözcükler hem bir malzemenin adını belirtir hem de bu malzemeden yapılmış nesneleri tanımlarken sıfat (önad) olarak kullanılırlar:8910
Uzun yıllar bunlar ve benzerî sözcüklerle oluşturulan altın bilezik, tahta kaşık, cam bardak, demir kapı gibi tamlamaların takısız (eksiz) isim tamlaması olduğu görüşü hakimdi. Günümüzde ise bunların sıfat tamlaması olduğu görüşü gitgide yaygınlaşmakta ve akademik yayınlarda daha çok bu şekilde ele alınmaktadır.11
Orijinal kaynak: isim tamlaması. Creative Commons Atıf-BenzerPaylaşım Lisansı ile paylaşılmıştır.
"aynalı kapak" sıfat tamlaması olmasına rağmen sözcük grubun tamamı zincirleme isim tamlamasıdır zira tamlayan "isim" görevindedir. ↩
İsim Tamlamaları Turkceciler.com. Erişim: 8 Mart 2012. ↩
Takısız İsim Tamlaması Tartışması ve Tür - Öbek ilişkisi Yrd. Doç. Dr. Caner Kerimoğlu. Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic. Volume 6/1 Winter. s. 1442-1456, 2011. ↩
Ne Demek sitesindeki bilgiler kullanıcılar vasıtasıyla veya otomatik oluşturulmuştur. Buradaki bilgilerin doğru olduğu garanti edilmez. Düzeltilmesi gereken bilgi olduğunu düşünüyorsanız bizimle iletişime geçiniz. Her türlü görüş, destek ve önerileriniz için iletisim@nedemek.page